Kroz javne nabavke se u BiH godišnje raspodijeli na stotine miliona KM i taj javni novac uglavnom završi u rukama odabranih firmi. Posljednja istraživanja na tu temu su pokazala da se u više od pola provedenih procedura prijavi samo jedna firma, što je najbolji pokazatelj da je korupcija otjerala konkurenciju iz javnih nabavki.
To se negativno odražava na privredno okruženje. Poništava se jedan od osnovnih ciljeva javnih nabavki da se kroz konkurenciju odnosno nadmetanje što većeg broja ponuda osigura najbolja vrijednost robe, radova ili usluga za javni novac.
U privredi se stvara monopol, onih koji dobijaju unosne milionske ugovore, bez obzira da li su kvalifikovani za određen posao ili ne, ali su podobni uglavnom zbog veza koje imaju sa vladajućim političkim strukturama. Javna je tajna da upravo te strukture određuju „ko će dobiti državne poslove“.
Zbog nedostatka te osnovne kvalifikacije, ostali privrednici nemaju šansu da konkurišu za javna sredstva koja bi bila dodatni prihod, koji bi im na primjer omogućio širenje posla, otvaranje novih radnih mjesta i slično.
Upućeni u ovu problematiku poručuju da je takvu situaciju omogućila korupcija u koju su uključeni svi koji učestvuju u toj proceduri. Tako se između ostalog, sa jedne strane namještaju uslovi tendera za specifične firme, a sa druge strane firme se dogovaraju da se prijave samo na određene tendere, kako ne bi jedni drugima smetali.
Kakva je situacija po ovom pitanju najbolje pokazuje godišnji monitoring javnih nabavki za period od 1. oktobra 2021. godine do 30. septembar 2022. godine, kojim je obuhvaćeno 8.006 nabavki, ukupne vrijednosti 303.613.549 KM, bez PDV. U tom izvještaju je između ostalih navedeno da prisutan trend ograničene konkurencije, odnosno da se u 54,4 odsto postupaka javnih nabavki prijavio samo jedan ponuđač.
To, navodi se u izvještaju, „ukazuje na dublje sistemske probleme – opštu krizu povjerenja u zakonitost sistema javnih nabavki što potencijalne ponuđače obeshrabruje da uopšte učestvuju u tenderskom takmičenju i problem koluzije“.
Godišnji monitoring javnih nabavki je pokazao da su elementi rizičnosti utvrđeni u 7.219 praćenih postupaka ili 90,16 odsto, čija je ukupna vrijednost 277.523.693 KM, bez PDV.
Isto tako, monitoring je pokazao da je najrizičnija faza „planiranje javne nabavke“ i da čak 88,53 odsto praćenih postupaka javnih nabavki nije planirano zakonito, odgovorno i transparentno, od čega 73 odsto javnih nabavki uopšte nije planirano, 85 odsto nema vrijednost koja je bila predviđena planom (skuplje su od planiranog), a 79 odsto nije provedeno u vremenskom roku u kom je planirano. Navedeno je da je 68,50 odsto javnih nabavki rizično u fazi realizacije ugovora, što znači da ne postoje javno dostupni obrasci za praćenje realizacije ugovora i drugi podaci o realizaciji ugovora.
Iz Transparency International BiH poručuju da podatak o malom broju ponuđača u toku postupaka javnih nabavki može ukazati na nekoliko negativnih pojava.
„Prva je svakako ograničavanje aktivne i pravične konkurencije od strane ugovornih organa postavljanjem kvalifikacionih uslova, ali treba imati u vidu i drugu koja je izričito zabranjena novim izmjenama Zakona, a to je koluzija, odnosno narušavanje tržišne konkurencije u smislu zabranjenih dogovora između samih ponuđača“, rekao je Damjan Ožegović iz TI BiH.
Objašnjava da su ove i druge zabranjene aktivnosti vremenom uticale destimulišuće na mnoge potencijalne ponuđače, naročito na mala i srednja preduzeća.
„Tako su mnogi izgubili interes da se uopšte nadmeću i na taj način je tržište već unaprijed podijeljeno“, kazao je Ožegović koji isto smatra da je trenutnim stanjem obesmisleno javno nadmetanje „koje ima za cilj da se nabavi najkvalitetnijima roba, radovi i usluge kroz najefikasnije trošenje javnih sredstava“.
„Da bi se navedeno stanje promijenilo u prvom redu je potrebno osnažiti integritet ugovornih organa, zatim ohrabriti zainteresovane ponuđače da prijavljuju uočene nepravilnosti, te ojačati institucije zadužene za sprovođenje zakona kako bi se adekvatnim sankcionisanjem na vrijeme preventivno djelovalo prema svim eventualnim budućim prekršiocima“, zaključio je Ožegović.